Małżeństwa wśród Aczoli

Lud Aczoli zamieszkuje między innymi tereny północnej Ugandy. Posiada bogate i różnorodne dziedzictwo kulturowe, którego znaczna część wyraża się w obrzędach, tańcu i muzyce. Przyjrzyjmy się, jak wygląda małżeństwo wśród Aczoli.

Małżeństwo nadal jest jedną z największych ceremonii wśród tego plemienia. Przygotowania do tradycyjnej uroczystości mogą trwać nawet cały rok. Przed zawarciem małżeństwa strony biorące w nim udział powinny uzgodnić warunki. Zwykle cały proces zaczyna się, gdy młody człowiek wybrał już dziewczynę, która mu się podoba, i jest gotowy ją poślubić. W przeszłości mężczyźni nie mieli nic do powiedzenia w tej kwestii, to ich rodzice decydowali, którą kobietę i rodzinę ma poślubić. Młodzi ludzie nie mieli żadnej szansy na zaloty i wzajemne poznanie się, tak jak to ma miejsce dzisiaj. Kiedy młodzieniec znajdzie już potencjalną pannę młodą, ster przejmuje jego rodzina. Sprawdza pracowitość i zdyscyplinowanie młodej damy oraz szuka rodziny, z której pochodzi. Zaczyna się małe śledztwo, aby sprawdzić, czy członkowie tejże rodziny są życzliwi i pracowici, a jeśli tak jest, kontaktują się z rodzicami dziewczyny i zgłaszają zamiar wizyty. Wówczas jej ojciec, bracia i wujowie siadają razem i sporządzają list, który określa się mianem listu oceniającego. Wskazywana jest w nim lista prezentów, które mają być wręczone podczas ceremonii tradycyjnych zaślubin. Wśród Aczoli nie ma standardowej „ceny” za pannę młodą, zależy ona od rodziny.

Oprócz prezentów należy uiścić też odpowiednią grzywnę, jeśli państwo młodzi znaleźli się w którejś z poniższych sytuacji. Jeżeli młodzieniec ma dziecko z dziewczyną przed ślubem, musi zapłacić tzw. luk pa latin lub lutino, a jeśli mieszka z nią przed ślubem, zostanie poproszony o luk pa nyako. Inne opłaty to ayenya (kiedy dziewczyna przebywa z chłopakiem bez ślubu i rodzice zastaną ją w jego domu), obal kare (zasiłek na siedzenie) i lapeny dog nyako (uznanie pana młodego przez rodzinę). Do listy prezentów koniecznych do zamążpójścia zalicza się lampę, karton z pudełkami zapałek, mydło do mycia i kąpieli, kopertę z pieniędzmi na cześć matki panny młodej, garnitur i krzesło dla ojca panny młodej, gomesi – czyli tkaninę dla matki panny młodej, cukier, fusy herbaciane, opłacenie przejazdu dla krewnych, którzy przybędą z daleka (onyon coro), dwie kozy dla ciotki ze strony ojca, dwie kozy dla wuja ze strony matki, pieniądze na uszycie sukienki dla matki panny młodej, duży rondel, kozy (w zależności od rodziny, ale nie mniej niż 10), krowy (minimum 10) oraz określoną sumę pieniędzy, która zależy od rodziny.

Gdy za mąż wychodzi księżniczka Aczoli, cena za pannę młodą znacznie wzrasta. Oprócz tego, o co zwykle się prosi, pan młody musi przynieść również skórę lamparta, koraliki, bransoletkę, włócznię i tarczę wykonaną z uszu słonia lub ekwiwalent pieniężny.

Kiedy rodzina pana młodego otrzyma list oceniający, informuje rodzinę młodej, kiedy przybędzie, aby uiścić wszystkie wymienione opłaty. Jeśli chodzi o samą opłatę za pannę młodą, wszystko zależy od tego, czy rodzina pana młodego ma dobrego negocjatora, ponieważ cena ta w Aczoli zależy od umiejętności negocjacyjnych i pokorze wobec teściów. To bardzo delikatna sytuacja, w której łatwo można zostać odesłanym bez oblubienicy.

W dniu ślubu rodzina dziewczyny przygotowuje się na przyjęcie gości, gotując tradycyjne potrawy, wśród których znajduje się dek ngor (łuskany i rozgnieciony groszek gołębi z masłem orzechowym i odrobiną masła shea), wędzone mięso w maśle orzechowym (olel), kurczak, boo (krowi groszek polany masłem orzechowym) podawane z kaszą jaglaną (kwon kal), batatami lub maniokiem. To wszystko podaje się z dodatkiem alkoholu i napojów bezalkoholowych. O zachodzie słońca, kiedy przybywa orszak pana młodego, wita ich okrzyk wayo (ciotki panny młodej ze strony ojca) oraz pieśń. Następnie udają się do domu rodzinnego panny młodej, w którym odbędą się negocjacje. Wszyscy goście z orszaku młodego zostają poproszeni o zdjęcie butów i uklęknięcie, gdy będą wchodzić do domu rodzinnego młodej. Potem muszą czołgać się po ziemi, ponieważ kultura Aczoli nakazuje młodemu mężczyźnie okazywać szacunek matce-teściowej właśnie poprzez takie zachowanie. Jeśli ktoś z otoczenia pana młodego wejdzie do domu nie czołgając się, zapłaci karę pieniężną, o której zadecydują teściowie.

W domu orszak kandydata na męża siada na przygotowanych dla nich matach. W tym momencie nie wolno im jeszcze siadać na krzesłach razem z bliskimi wybranki. Ponadto oczekuje się od nich, aby nie rozglądali się po domu i siedzieli nieruchomo, nie odwracali się ani nie patrzyli w górę i w dół, by nie zostać ukaranym grzywną za brak szacunku dla teściowej. Wujowie i bracia panny młodej będą czekać w domu na pana młodego i jego ludzi, aby rozpocząć negocjacje, które mogą przeciągnąć się do późnej nocy, a nawet do wczesnych godzin rannych. Ojciec dziewczyny nie ma nic do powiedzenia podczas całej ceremonii; siedzi i tylko patrzy, jak ludzie z jego klanu podejmują decyzję w sprawie jego córki. Również jej matka i wszystkie inne kobiety w rodzinie nie uczestniczą w negocjacjach. Po powitaniu gości oczekuje się od nich, że wyjdą, a tylko ciotka ze strony ojca będzie obecna podczas negocjacji. Po uzgodnieniu wszystkiego przez obie strony i zapłaceniu ceny za pannę młodą ciotka ta wyda okrzyk, informując w ten sposób innych członków rodziny, że uiszczono cenę za pannę młodą i można rozpocząć świętowanie.

Przez ten cały czas narzeczona przychodzi tylko po to, by powitać gości i potwierdzić, że lubi chłopaka, a wraca dopiero po zapłaceniu kwoty za nią. Przed uiszczeniem kwoty za pannę młodą świta młodego jest ignorowana i nie jest częstowana ani jedzeniem, ani wodą do picia, ani żadnymi przekąskami. Wszystko się jednak zmienia po okrzykach ciotki. Wtedy rodzina młodej grzeje wodę do kąpieli dla orszaku młodego, podaje im wodę do picia, jedzenie, alkohol, napoje bezalkoholowe. Rozpoczyna się zabawa. Obydwie strony się schodzą jako rodzina. Wspólnie tańczą  i śpiewają piosenki. Zabawa trwa dwa lub trzy dni, w zależności od sytuacji materialnej panny młodej. Jeśli pochodzi ona z zamożnej rodziny, to może trwać nawet dłużej. Ponieważ ciotka ze strony ojca otrzymuje kozy, oczekuje się od niej, że przygotuje jedzenie i zaniesie je orszakowi pana młodego na ucztę.

Po tym wszystkim na pannę młodą czeka kolejna ceremonia – odesłanie do domu męża. W trakcie jej trwania dziewczyna otrzymuje garnki, naczynia i inne przybory domowe, aby mogła „zbudować” nowy dom. Ciekawostką związaną z małżeństwem w kulturze Aczoli jest fakt, że mężczyzna może mieszkać z kobietą bez płacenia ceny za pannę młodą, ale jeśli ona umrze, jej rodzina nie pochowa jej dotąd, dopóki mężczyzna nie uiści tej opłaty. Tradycyjne małżeństwo Aczoli jest jednym z najdroższych w Ugandzie, co czasem odstrasza młodych mężczyzn ze względu na wygórowane ceny. Z tego powodu obecnie wśród Aczoli funkcjonuje instytucja kulturalna Rwot Kaka, która pracuje przez całą dobę, aby ułatwić zawieranie tradycyjnych małżeństw.

tekst: IRENE LAMUN

zdjęcia: ARCH. MISJONARZY KOMBONIANÓW